جنبه مهم تاریخ زندگی پیامبر(ص‌) رعایت دقیق قوانین الهی و وحیانی است‌. پیامبر تابع قرآن ‌است و به هیچ روی مجاز به تخطی از آنها نیست‌. در این باره‌، بسان قرآن‌، از افراط و تفریط بیزار است و تلاش می‌کند، همان گونه که به او دستور داده شده تا مستقیم حرکت کند «و استقم کما امرت‌» همین رویه را میان مردم هم ترویج کند.

حضرت می‌کوشد تا احکام را به مردم یاد بدهد و حدود دین و احکام شرعی را مشخص کند. در این‌میان‌، یک اصل مهم‌، تفهیم این نکته به مردم است که دین را باید از خدا و رسول بگیرند و حلال و حرام را بر اساس قرآن و سنت بشناسند. در خود قرآن‌، از یهود به خاطر این که بی‌دلیل برخی از حلالها را حرام‌کرده‌اند، چندین بار، گله شده است‌.قرآن و رسول و امامان دین‌، به همان اندازه که از لاابالی‌گری متنفرند از خشک مقدسی که ناشی از ضعف قوه عقلانی و تمسک به ظواهر است‌، هم بیزارند.در خبری آمده است که پیغمبر (ص‌) به مسلمانان دستور دادند در سفر روزه نگیرند، ولی عده‌ای از روی خشک مقدسی همچنان روزه می‌گرفتند. حضرت از این رفتار مردم به خشم آمده‌، همان طور که روی‌شترشان بودند، ظرف آب را سرکشیده و فرمودند: ای خطاکاران‌، افطار کنید؟ افطروا یا معشر العصاة‌.(تهذیب الاثار مسند ابن عباس ج 1، ص 92).
پیامبر (ص‌) بدون اجازه خداوند چیزی را حلال یا حرام نمی‌کرد، حتی اگر خودش از چیزی بدش‌می‌آمد. درباره سیر، حضرت از آن متنفر بود و می‌فرمود هر کس سیر خورده کنار من ننشیند با این حال‌، همان لحظه می‌فرمود: من حرام نمی‌کنم‌، زیرا اجازه تحریم آنچه را که خداوند حلال کرده ندارم‌، اما من از آن بدم می‌آید.«یا ایها الناس انه لیس بی تحریم ما أحل الله و لکنها شجرة أکره ریحها». (امتاع 7.310)

رعایت حلال و حرام الهی‌، جزو اصولی بود که پیامبر به مردم آموزش می‌داد و بر آن تأکید می‌کرد. این‌مطلب را قرآن هم مکرر فرمود بود که اینها حدود الهی است و تخطی از آنها بر هیچ کس روا نیست‌.آنچه هست‌، این که قرآن و حدیث باید با درایت فهمیده شود و ظاهرنگری‌، انسان را به کج فهمی‌می‌کشاند. نقل یک روایت در این زمینه جالب است‌. امام حسین (ع‌) سر مسائل صفین با عبدالله پسر عمروبن عاص که مانند پدرش در صفین بر ضد امام علی (ع‌) جنگید، حرف نمی‌زد. ابوسعید خدری بعدها در مدینه میان آنان واسطه شد تا با یکدیگر آشتی کنند. وقتی امام با او سخن گفت‌، از عبدالله گلایه کرد که تو بر طبق احادیثی که از پیغمبر (ص‌) نقل می‌کند، من را بهترین زمینیان نزد آسمانیان می‌دانی‌؛ پس چرا در صفین حاضر شدی و با پدر من که از من بهتر بود جنگ کردی‌. پسر عمرو بن عاص درباره دلیل این مطلب گفت‌:من زمان پیامبر (ص‌) زاهد بودم و زندگی را به خود سخت می‌گرفتم‌. روزها روزه و شبها قیام اللیل داشتم‌. پدرم درباره افراط من به پیامبر (ص‌) شکایت کرد. حضرت به من فرمود: از پدرت اطاعت کن‌. وقتی پدرم‌ به صفین می‌رفت‌، من هم از او اطاعت کردم‌. حضرت فرمودند: این با «لاطاعة لمخلوق فی معصیة الخالق‌» (عدم جواز اطاعت از کسی وقت معصیت خالق می‌کند) سازگار نیست‌؛ همینطور با آیه «و ان جاهداک ان‌تشرک بی فلا تطعهما» اگر والدین تو، تو را به شرک فرا خواندند، از آنان اطاعت نکن‌.بدین ترتیب عبدالله بن عمرو بن عاص نشان داد که از جمله پیامبر (ص‌) که او را موظف به اطاعت از پدر کرده بوده‌، تا چه اندازه بد برداشت کرده و ظاهر نگری کرده است‌.

روزى بلال را در شهر حلب(2) دیدم، از او پرسیدم: بلال! به من بگو ببینم، انفاقهاى پیامبر چگونه بود؟
    
    بلال گفت: انفاقى نبود پیامبر داشته باشد، مگر این که مرا در انجام آن مأمور مى‏کرد.
    
    همواره روش پیامبر اینگونه بود که: هرگاه مسلمانى به نزدش مى‏آمد و پیامبر او را برهنه و فقیر مى‏یافت، قبل از این که او از پیامبر چیزى بخواهد، پیامبر اگر چیزى آماده داشت که به او بدهد، مى‏داد، و اگر چیزى آماده نداشت به من مى‏فرمود: بلال برو پولى قرض کن و برایش لباس و غذا تهیه کن.
    
    من هم مى‏رفتم مقدارى پول قرض مى‏کردم و با آن، قدرى غذا و لباس و سایر لوازم را تهیه مى‏کردم. و آن شخص را با این پول، هم مى‏پوشاندیم و هم غذا مى‏دادیم.
    
    روزى یکى از مشرکین(3) مدینه جلوى مرا گرفت که:
    
    بلال! من از تو تقاضایى دارم. گفتم: بگو. گفت: من فردى پولدارم، دلم مى‏خواهد از امروز به بعد فقط از من قرض بگیرى. هرگاه خواستى چیزى تهیه کنى، به نزد من بیا تا پول در اختیارت بگذارم. چون پیشنهاد از طرف او بود، من هم پذیرفتم و از آن روز به بعد هر وقت نیاز بود به سراغ او مى‏رفتم و از او پول قرض مى‏گرفتم و حاجت نیازمندان را با آن برآورده مى‏کردم. تا این که یک روز وضو گرفته بودم و خود را آماده مى‏کردم که به مسجد بروم و اذان(4) بگویم، ناگهان آن مشرک را با جمعى از دوستان تاجرش که در حال عبور بودند دیدم. آن مشرک تا چشمش به من افتاد با لحنى تند و با بى‏ادبانه فریاد زد:
    
    هَى...، حبشى، هیچ مى‏دانى تا اول ماه چقدر مانده؟
    
    گفتم: بله مى‏دانم، خیلى نمانده!
    
    گفت: خواستم یادت بیاورم که بدانى تا اول ماه چهار شب بیشتر نمانده، حواست جمع باشد که حتما سر ماه به سراغت خواهم آمد و طلبم را خواهم گرفت.
    
    من از سخنان آن مشرک بُهتم زده بود و سخت متعجب شده بودم؛ او هم یکسره جسارت و بلندپروازى مى‏کرد که: من این پولها را به خاطر بزرگى دوستت (پیامبر) و یا بزرگى خود تو قرض نداده‏ام. بلکه مى‏خواستم با این کار، تو بنده من باشى تا مثل قبل از اسلام آوردنت تو را بفرستم گوسفند چرانى!
    
    هرچه با خود فکر کردم، خدایا چه پاسخى به او بدهم. دیدم بهتر است با بى‏اعتنایى از آن بگذرم.
    
    آنها رفتند، و من هم به سوى مسجد روان شدم. اما خیلى ناراحت.
    
    لحظه‏اى از فکر آن مشرک و حرفهایش غافل نمى‏شدم؛ گویى شهر مدینه روى سرم مى‏چرخید؛ افکار رنگارنگ رهایم نمى‏کردند؛ به مسجد رسیدم، اذان گفتم، نماز عشاء را هم بجاى آوردم، صبر کردم تا همه متفرق شدند. و پیامبر از مسجد به سوى منزل حرکت کرد، داخل خانه شد؛ دنبالش روان شدم، اجازه ورود خواستم، پیامبر اجازه فرمودند.
    
    داخل شده، سلام کردم. در کمال خضوع عرض کردم: اى رسول خدا، پدر و مادرم به فداى شما باد، همان مشرکى که قبلاً به شما گفته بودم از او پول قرض مى‏کنم، امروز مرا در مسیر مسجد دید و با من اینگونه رفتار کرد. در حال حاضر نه شما پولى دارى و نه من، او هم که بناى آبروریزى دارد، لطفا اجازه دهید به میان محله‏هاى مسلمانها سرى بزنم، بلکه خداوند عنایتى کند و بتوانیم بدهى خود را بپردازیم.
    
    این سخنان بگفتم و از محضر پیامبر خارج شدم. پاسى از شب گذشته و شهر کاملاً خلوت شده بود، همه شام شب را گذاشته و خوابیده بودند. به سوى خانه‏ام روان شدم.
    
    به خانه رسیدم. حوصله هیچ کارى را نداشتم، شمشیر و نیزه و کفشم را بالاى سرم گذاشتم. و طاق باز روى بام دراز کشیدم که بخوابم. دستانم را زیر سر گذاشتم و به آسمان نیلگون خیره شدم.
    
    هرچه سعى کردم بخوابم، اما از فرط ناراحتىِ کارِ آن مشرک، خواب از چشمانم ربوده شده بود. راستى شبى سخت و سنگین بود.
    
    سرانجام سحرگاهان بلند شدم که مهیا شوم براى رفتن به مسجد. دیدم یکى نفس‏زنان به سویم مى‏آید. و صدا مى‏زند: بلال، بلال...
    
    از بالاى بام بیصبرانه فریاد زدم: چه مى‏گویى؟
    
    گفت: زود بیا، که پیامبر تو را مى‏خواهد.
    
    فورا لباس پوشیدم، و به سرعت سوى خانه پیامبر حرکت کردم. به نزدیک خانه پیامبر رسیده بودم، دیدم، چهار شتر پر از بار، کنار خانه پیامبر زانو زده، استراحت مى‏کنند.
    
    در زدم، اجازه خواستم، وارد شدم، سلام کردم.
    
    پیامبر با تبسم فرمود: بلال خوشحال باش، خداوند حاجت تو را برآورده کرد.
    
    من هم حمد خداى بجا آوردم.
    
    پیامبر فرمود: آیا آن چهار شتر را با بار بیرون خانه ندیدى؟
    
    عرض کردم: چرا یا رسول اللّه‏.
    
    پیامبر فرمود: هم بار شترها و هم خود آنها، براى تو، بار آنها لباس و طعام است. آنها را یکى از بزرگان فدک(5) هدیه کرده، بارها را برگیر و قرضهایت را با آنها بپرداز.
    
    خوشحال از شنیدن این خبر، با عجله به سراغ شترها رفتم، اول بارشان را پیاده کردم. بعد هم خودشان را محکم بستم و به سوى مسجد رفتم براى گفتن اذان.
    
    منتظر شدم تا پیامبر نماز گزارد. پس از نماز رفتم به طرف بقیع(6)، آنجا بساط کردم و انگشتانم را درب گوشهایم گذاشتم و با صداى بلند فریاد زدم:
    
    هرکه از پیامبر طلبى دارد فورا بیاید. و یکسره مشغول فروش اجناس و پرداخت بدهى بودم. به بعضى‏ها پول و به بعضى‏ها جنس مى‏دادم.
    
    همه طلب خود را گرفتند. دو دینار اضافه آمد.
    
    رفتم مسجد. پیامبر تنها در مسجد نشسته بود.
    
    سلام کردم، پیامبر فرمود: چه کردى بلال؟
    
    عرض کردم: خداوند آنچه بر عهده پیامبرش بود ادا نمود.
    
    پیامبر فرمود: آیا چیزى هم اضافه آمد؟
    
    عرض کردم: دو دینار.
    
    پیامبر فرمود: دلم مى‏خواهد این دو دینار را هم به مستحق بدهى و مرا از وجود آن راحت کنى.
    
    بلال، من از مسجد بیرون نمى‏روم، تا تو این دو دینار را هم خرج کنى.
    
    آن روز فقیرى را نیافتم. پیامبر شب را در مسجد خوابید و روز هم در مسجد ماند.
    
    اواخر روز دو سواره از دور پیدا شدند.
    
    به استقبال آنها شتافتم. آنها را غذا و لباس دادم و نماز عشا را هم با پیامبر خواندم. پس از نماز، پیامبر مرا صدا زدند، خدمت رسیدم.
    
    فرمود: بلال چه کردى؟
    
    عرض کردم خداوند شما را از فکر آن دو درهم هم راحت کرد. پیامبر خوشحال شد و تکبیر گفت و حمد خداى بجا آورد که: سپاس خداوندى را که نمردم و زنده بودم تا این دو درهم، به اهلش رسید.
    
    پیامبر به سوى خانه حرکت کرد و من هم او را مشایعت مى‏کردم تا داخل خانه شد.
    
    آرى برادر، این بود چیزى که درباره‏اش از من سؤال کردى.
    
    این چنین بود انفاق پیامبر!(7)
    
    پى‏نوشتها
  
    --------------------------------------------------------------------------------
    
    1 ـ بِلال بن رِباح، از اصحاب خوب پیامبر، و از سابقینِ در پذیرفتن اسلام است، اصل او حبشى است، در مکه اسلام آورد و در پذیرفتن اسلام متحمل رنجها و شکنجه‏هاى بسیار شد؛ تا سرانجام به سفارش پیامبر اکرم، ابوبکر او را خرید و آزاد کرد. او مؤذّن پیامبر در سفر و حضر بود، در بیشتر جنگهاى پیامبر شرکت جست، و در جنگ بدر، هنگامى که چشم بلال به «امیة بن خلف» همان کافرى که به دست او بارها در مکه شکنجه شده بود افتاد، با فریاد، توجه مسلمانان را به او جلب نمود و او را به قتل رساندند.
    
    بلال، بعد از رحلت پیامبر، حاضر نشد که براى دیگران اذان بگوید، به همین خاطر به شام هجرت نمود. و در سن شصت و سه سالگى در اثر مرض وبا، در سال بیستم هجرى درگذشت. تهذیب الکمال، ج 4، ص 290.
    
    مدفن او، در قبرستان «باب‏الصغیر» در شهر دمشق در کشور سوریه است.
    
    2 ـ حلب یکى از شهرهاى مهم سوریه است که در شمال آن کشور قرار دارد.
    
    3 ـ ظاهرا منظور از افراد، اهل کتابى است که آن زمان در مدینه در کنار مسلمانان زندگى مى‏کردند؛ و همواره مسلمانان را آزار مى‏دادند.
    
    4 ـ در این که «بلال» اولین مؤذن در اسلام است، هیچ اختلافى نیست؛ او از ابتداى تشریع اذان، افتخار مؤذنى پیامبر را داشت، اما بعد از رحلت پیامبر، حاضر نشد که براى دیگران اذان بگوید: مگر دوبار.
    
    بار اول در فاصله کمى پس از رحلت پیامبر و به تقاضاى حضرت فاطمه ـ سلام اللّه‏ علیها ـ که با شروع اذان، صداى ضجه و ناله حضرت فاطمه بلند شد، تا جایى که وقتى بلال به کلمه «أشهدُ أنّ محمّدا رسول اللّه‏» رسید، حضرت به حال غش افتاد، همه از ادامه اذان گفتنش جلوگیرى کردند و گفتند: ممکن است فاطمه ـ علیها سلام ـ جان تهى کند.
    
    قاموس الرجال، ج 2، ص 394 و 395.
    
    بار دوم زمانى بود که بلال از شام براى زیارت قبر پیامبر به مدینه آمد. امام حسن و امام حسین را در حرم پیامبر دید، آنها را بغل کرد و به سینه چسبانید و بسیار گریست، مردم مدینه از او خواستند که به یاد زمان پیامبر اذان بگوید.
    
    با بلند شدن صداى اذان بلال، مدینه به خود لرزید و با یادآورى خاطره زمان پیامبر، شهر مدینه، یکپارچه عزا و ماتم شد.
    
    5 ـ «فَدَک» نام قریه‏اى است آباد و مشهور که داراى آب فراوان و نخلستانهاى پربار مى‏باشد و بین مکه و مدینه قرار دارد، فاصله آن تا شهر مدینه 2 یا سه روز راه است.
    
    این قریه در اختیار یهود خیبر بود که در سال هفتم هجرى بدون جنگ و خونریزى به پیامبر بخشیده شد.
    
    هنگامى که آیه «فَاتِ ذَالْقُربْى حَقَّه» سوره اسراء آیه 17، نازل شد، پیامبر فدک را یکجا به حضرت فاطمه بخشید. و همواره در دست او بود تا این که پیامبر از دنیا رفت و سپس با زور، از فاطمه گرفته شد. مجمع‏البحرین، ج 5، ص 283 و معجم‏البلدان، ج 4، ص 240 ـ 238.
    
    6 ـ «بقیع» نام قبرستان مشهور شهر مدینه است، که نزدیک مسجدالنبى و در وسط شهر مدینه واقع شده است. قبر مطهر چهار امام معصوم، فرزندان پیامبر، همسران او و بسیارى از صحابى گرانقدر پیامبر در آنجا قرار دارد.
    
    7 ـ شرح این ماجرا در کتاب دلائل النبوه بیهقى، ج1، ص 350 ـ 348، چاپ دارالکتب العلمیه، بیروت. و البدایة و النهایه، ابن اثیر، ج 6 ، ص 55 ذکر شده.

در خانواده مهربان بود، نسبت به همسران خود هیچ گونه خشونتى نمى‏کرد و این بر خلاف خلق و خوى مکیان بود.بدزبانى برخى از همسران خویش را تحمل مى‏کرد تا آنجا که دیگران از اینهمه تحمل رنج مى‏بردند.او به حسن معاشرت با زنان توصیه و تاکید مى‏کرد و مى‏گفت: همه مردم داراى خصلتهاى نیک و بد هستند، مرد نباید تنها جنبه‏هاى ناپسند همسر خویش را در نظر بگیرد و همسر خود را ترک کند، چه، هر گاه از یک خصلت او ناراحت‏شود خصلت دیگرش مایه خشنودى اوست و ایندو را باید با هم به حساب آورد.
    
    او با فرزندان و با فرزندزادگان خود فوق العاده عطوف و مهربان بود، به آنها محبت مى‏کرد، آنها را روى دامن خویش مى‏نشاند، بر دوش خویش سوار مى‏کرد، آنها را مى‏بوسید و اینها همه بر خلاف خلق و خوى رایج آن زمان بود.روزى در حضور یکى از اشراف، یکى از فرزندزادگان خویش - حضرت مجتبى(ع) - را مى‏بوسید، آن مرد گفت: من دو پسر دارم و هنوز حتى یک بار هیچ کدام از آنها را نبوسیده‏ام.فرمود: من لا یرحم لا یرحم (1) .
    
    کسى که مهربانى نکند رحمت‏خدا شامل حالش نمى‏شود.
    
    نسبت به فرزندان مسلمین نیز مهربانى مى‏کرد.آنها را روى زانوى خویش نشانده، دست محبت بر سر آنها مى‏کشید.گاه مادران، کودکان خرد سال خویش را به او مى‏دادند که براى آنها دعا کند.اتفاق مى‏افتاد که احیانا آن کودکان روى جامه‏اش ادرار مى‏کردند.مادران ناراحت‏شده و شرمنده مى‏شدند و مى‏خواستند مانع ادامه ادرار بچه شوند.او آنها را از این کار به شدت منع مى‏کرد و مى‏گفت: مانع ادامه ادرار کودک نشوید، اینکه جامه من نجس بشود اهمیت ندارد، تطهیر مى‏کنم.
    
    ..............................................................
    1.الفقیه، ج 4/ص 272.